Μουσική και Φιλοσοφία

Πυθαγόρας και Δημόκριτος

Σύμφωνα με την κοσμοθεωρία των Ελλήνων φιλοσόφων η θεραπεία είχε την έννοια της αποκατάστασης της διαταραγμένης αρμονίας του σώματος και της ψυχής, αντίληψη που δεν απέχει από τις σύγχρονες αρχές της ιατρικής. Η ρήση «νους υγιής εν σώματι υγιεί» εκφράζει επιγραμματικά την αμφίδρομη σχέση, την αλληλεξάρτηση, την ιδέα της αρμονίας του σύμπαντος, η οποία σύμφωνα με τους πυθαγορείους διεπόταν από την ανώτατη αρχή των αριθμών, αρχή που διέπει και τη μουσική. Στον Πυθαγόρα οφείλεται η ανακάλυψη των μαθηματικών αρχών που διέπουν τα βασικά μουσικά διαστήματα και η προέλευσή τους μέσω της διαίρεσης του μονόχορδου σε απλούς λόγους. Καθώς μας πληροφορεί ένας από τους βιογράφους του Πυθαγόρα, ο Ιάμβλιχος, οι πυθαγόρειοι «χρησιμοποιούσαν και κατά τον υπόλοιπο χρόνο τη μουσική για την αποκατάσταση της υγείας και υπάρχουν κάποιες μελωδίες που αποκαθιστούν τα ψυχικά πάθη, τις απελπισίες και τους δυνατούς πόνους, τις οποίες (μελωδίες) επινόησε ως εξαιρετικά βοηθητικές, και άλλες πάλι για την οργή, τους θυμούς, και για κάθε παρέκκλιση της ψυχής που νοσεί». Αυτό σημαίνει ότι οι πυθαγόρειοι χρησιμοποιούσαν τη μουσική ως θεραπευτικό μέσο και ότι ορισμένες μελωδίες είχαν αποδειχθεί αποτελεσματικότατες στην καταστολή της αθυμίας, της επίμονης ανησυχίας και άλλες πάλι στον θυμό, την οργή και λοιπές ψυχικές διεγέρσεις. Οι πρακτικές αυτές βασίζονταν στην αντίληψη ότι ο κόσμος των ήχων και ο εσωτερικός κόσμος της ψυχής συνδέονται με μια μυστική συγγένεια και ότι η αρμονία της μουσικής προκαλεί μια αθέλητη συνήχηση της ψυχής, γεγονός που εξηγεί την επενέργειά της. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Ιάμβλιχου, οι πυθαγόρειοι χρησιμοποιούσαν τη λύρα για τον ευγενικό της ήχο, ενώ θεωρούσαν ότι ο αυλός είχε πληθωρικό ήχο ιδανικό για γιορτές. Αντίθετα, ο Δημόκριτος συνιστούσε για τη θεραπεία πολλών ασθενειών τον αυλό, το όργανο που παλλόταν από τα ηχητικά κύματα, φερόταν σε απευθείας επαφή με το πάσχον μέλος του σώματος(για παράδειγμα, στην περίπτωση μιας ισχιαλγίας) και η δόνησή του μεταδιδόμενη στους μυς, επενεργούσε θεραπευτικά. Στη βάση αυτών των δύο εκ διαμέτρου αντίθετων απόψεων για τη χρήση του αυλού, βρίσκονται δύο διαφορετικές διδασκαλίες η πρώτη (του Πυθαγόρα) αναγνωρίζει την ηθική, παιδευτική αξία της μουσικής και η δεύτερη (του Δημόκριτου) πηγάζει από τη φυσιοκρατική σκέψη. Και οι δύο θα φτάσουν ώς τις μέρες μας και για να περιοριστούμε στον τομέα της μουσικο θεραπείας, θα αποτελέσουν δύο βασικές σχολές της: η μία έχει ως αφετηρία την αισθητική ποιότητα της μουσικής και την ηθικοπλαστική της επίδραση. Βασίζεται στην αισθητική και την ψυχολογία της μουσικής, αποβλέπει στη σωστή αγωγή που εξασφαλίζει φυσιολογική πνευματική και ψυχική ανάπτυξη, ψυχοσωματική ισορροπία και, συνεπώς, διεκδικεί ουσιαστικό ρόλο όχι μόνο στη θεραπεία αλλά και στην πρόληψη. Η άλλη αξιοποιεί τις γνώσεις της φυσιολογίας και της ψυχολογίας της ακουστικής, στοχεύοντας σε άμεσα θεραπευτικά αποτελέσματα.


Πλάτων και Αριστοτέλης

Η πρακτική των επωδών θα περάσει στους κλασικούς χρόνους. Ο Χαρμίδης, στους Διαλόγους του Πλάτωνα, ρωτάει τον Σωκράτη αν γνωρίζει κάποια θεραπεία για την κεφαλαλγία, και εκείνος τού συνιστά το φύλλο κάποιου φυτού προσθέτοντας ότι «... κοντά στο φάρμακο είναι μερικές επωδές, τις οποίες αν απαγγείλει κανείς συγχρόνως παίρνει και το φάρμακο, αυτό τον θεραπεύει εντελώς. Χωρίς όμως τις επωδές το φάρμακο καθόλου δεν ωφελεί...».

Η παρατήρηση για την επίδραση της μουσικής δεν περιορίστηκε στα σωματικά πάθη, αλλά επεκτάθηκε και στο θυμικό του ανθρώπου. Ο Κέβης λέγει στο Σωκράτη: «Μάλλον δε, είναι σαν να μη φοβόμαστε εμείς οι ίδιοι αλλά σαν να υπάρχει μέσα μας κάποιο παιδί, το οποίο τα φοβάται αυτά. Τούτο λοιπόν ( το παιδί) ας προσπαθήσουμε να το πείσουμε να μην φοβάται το θάνατο,... Αλλά πρέπει, είπε ο Σωκράτης, να λέτε επωδές σ' αυτό κάθε μέρα, μέχρι να το απαλλάξετε ριζικά από τον φόβο».

Σύμφωνα με τον Άλβιν, αν ο Ιπποκράτης θεωρείται ο πατέρας της ιατρικής, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης πρέπει να αναγνωριστούν ως οι πρόδρομοι της μουσικοθεραπείας, με την έννοια ότι πρέσβευαν την ελεγχόμενη χρήση της μουσικής. Ο Πλάτων υποστηρίζει: «Η αρμονία, η οποία έχει φορές (κινήσεις) συγγενείς προς τις περιφορές της ψυχής μας, έχει δοθεί από τις μούσες σ' εκείνον, ο οποίος τις συναναστρέφεται με φρόνηση όχι για να του χρησιμεύει για αλόγιστη ηδονή, όπως τώρα (νομίζεται), αλλά για να επαναφέρει σε τάξη και συμφωνία με τον εαυτό της την εκτός αρμονίας (ανάρμοστη) περιφορά της ψυχής μας». Ο Αριστοτέλης αναφέρει τα εξής: «Είναι φανερό ότι πρέπει να χρησιμοποιούμε όλες τις αρμονίες, αλλά όχι κατά τον ίδιο τρόπο. Τις πιο ηθικές για την εκπαίδευση, τις πιο ζωηρές και ενθουσιώδεις για ακρόαση. Αλλά την εκτέλεσή τους πρέπει να την αναλάβουν άλλοι. Οι εντυπώσεις που καταλαμβάνουν έντονα ορισμένες ψυχές αναπτύσσονται σε όλες (τις ψυχές) αλλά σε διαφορετικό βαθμό, όπως η συμπάθεια και ο φόβος, προσέτι δε ο ενθουσιασμός. Διότι μερικοί καταλαμβάνονται εύκολα από αυτό το συναίσθημα και τους βλέπουμε όταν υποβληθούν στην επίδραση θρησκευτικών μελωδιών, οι οποίες συναρπάζουν την ψυχή, να φτάνουν σε τέτοια ψυχική κατάσταση, όμοια με εκείνη όσων έχουν υποβληθεί σε ιατρική θεραπεία και ψυχικό καθαρμό».