Προμηθέας και εσωτερισμός.

Ο μύθος του Προμηθέα είναι ανάλογος με το μύθο του Ηφαίστου και έχει σαν βάση του το μεγάλο γεγονός της ανακάλυψης και χρήσης της φωτιάς από τον πρωτόγονο άνθρωπο πράγμα που είχε εξάψει την φαντασία των πρωτόγονων ανθρώπων. Η φωτιά αποτέλεσε για τον πρωτόγονο άνθρωπο όχι μόνον το πρώτο όπλο που κράτησε στα χέρια του για να κυριαρχήσει τη Φύση αλλά και το πρώτο του μέσο για να εξάγει και κατεργάζεται τα μέταλλα και να κτίζει οικήματα που τον προφυλάσσουν από τις καιρικές συνθήκες του περιβάλλοντος του. Σχετικά ο άνθρωπος αναρωτήθηκε:

Α) Μήπως αυτή η γήινη φλό­γα είναι ανάλογης φύσεως και προέρχεται από ύπερθεν της γης πηγή π.χ. τον Ήλιο (Θεός Απόλλων), ο οποίος στέλνει από ψηλά το φως του και τη θερμότητα του στην γη ή τον κεραυνό (Θεός Ζευς) που εκδηλώνεται βίαια και σε πολλές περιπτώσεις προκαλεί αναφλέξεις πάνω στην επιφάνεια της γης.

Β) Μήπως την γήινη αυτή φλόγα την μετέφερε στην γη κάποιο δυνατό πλάσμα, άνθρωπος ή θεός και με αυτή προμήθευσε τους ανθρώπους;
Πώς λοιπόν οι άνθρωποι να μην έχουνε δοκιμάσει ένα αίσθημα ζωηρής ευγνωμοσύ­νης και θρησκευτικού σεβασμού προς ένα στοιχείο που υπήρξε το όργανο της πρώτης τους βελτίωσης των συνθηκών της ζωής του; Πώς να μην είχε μείνει κατάπληκτος στη θέα αυτού του μυστηριακού αποκτήματος που του έδινε μια μοναδική δύναμη;

Κατά τα προαναφερθέντα, ο Προμηθέας πρέπει να νοηθεί ως ο προμηθευτής της φωτιάς που αποκτά ο άνθρωπος με τη βοήθειά του. Αλλά αφού η φωτιά βρισκότανε στον ουρανό, εκεί θα έπρεπε να πήγε ο Προμηθεύς για να την αναζητήσει, πριν να την μεταφέρει στους ανθρώπους. Αλλά για να γίνει αυτό θα έπρεπε  κι ο ίδιος να ήταν από θεϊκή γενιά.

Σύμφωνα με τις αναφορές της μυθολογίας ο Προμηθέας εμφανίζεται τόσον ως ο ευεργέτης του ανθρώπου που του προμηθεύει την φωτιά όσο και ο πλάστης του ανθρώπου ο οποίος έφτιαξε τον πρώτο άνδρα από πυλό. Έτσι λοιπόν έχουμε δυο μυθολογικές αναφορές.


Ο Προμηθέας ως ο ευεργέτης του ανθρώπου.

Αλλά το θεϊκό φως ανήκε στην αρχή μονάχα στους θεούς ήταν ένας θησαυρός που φαίνεται πως τον κρατούσανε για τον εαυτό τους, και οι άνθρωποι έπρεπε να υποθέτουν πως το φύλαγαν οι θεοί ζηλότυπα. Επομένως μονάχα με πονηριά και με κλοπή θα ήτανε δυνατό ν’ αφαιρεθεί ένα μέρος αυτού του θησαυρού. «Ο συνετός γιος του Ιαπετού», λέει ο Ησίοδος, «εξαπάτησε το Δία κλέβοντας και κρύβοντας στο κοίλο ενός νάρθηκα την ακούραστη φωτιά, με τη αστραφτερή λάμψη» Το Ησιόδειο κείμενο δεν μας φανερώνει με ποιο μέσο εκτελέστηκε η κλοπή αλλά μια παράδοση, που την ακολούθησε κι ο Αισχύλος, στο πρώτο έργο της τριλογίας του, ανάφερε, ότι ο Τιτάνας πλησίασε στο εργαστήριο του Ηφαίστου, στο νησί της Λήμνου, κι έκλεψε από κει τη φλόγα . Σύμφωνα με μιαν άλλη εκδοχή, είχε ανάψει τον πυρσό του από τον τροχό του ήλιου. Το αγαθό, που με αυτό είχε ευεργετήσει ο Προμηθέας τους ανθρώπους, ήταν επομένως μια κατάκτηση που έγινε ενάντια στον ουρανό. Σύμφωνα λοιπόν με τις ελληνικές αντιλήψεις, αυτή η κατάκτηση που αρπάχτηκε σε βάρος του Δία, αυτός ο ανθρώπινος σφετερισμός δικαιωμάτων των θεών, απαιτούσε αναγκαστικά μιαν εξιλέωση. Ο εκτελεστής της κλοπής της φωτιάς, κατά συνέπεια, θα τιμωρηθεί. Άλλωστε ο Προμηθέας ανήκει στη γενιά των Τιτάνων που επαναστάτησαν ενάντια στους Θεούς και που ο κύριος του Ολύμπου τους είχε ρίξει στον Τάρταρο όμως αυτοί, είναι ένα πνεύμα του κακού, καταδικασμένο να υποστεί μια σκληρή τιμωρία.

Ο Τιτάνας Προμηθέας φορτωμένος με άρρηκτα δεσμά, είναι δεμένος, είτε σε μια κολόνα, σύμφωνα με την αφήγηση του Ησιόδου, είτε στην κορφή του Καυκάσου, ενός βουνού της Σκυθίας, που κατά μια παράδοση ένας αετός μ’ απλωμένες φτερούγες, σταλμένος από το Δία, κατατρώει το αθάνατό του συκώτι μα όσο του καταβροχθίζει το τέρας την ημέρα άλλο τόσο ξαναγεννιέται κατά τη νύχτα. Ωστόσο το μαρτύριο του Τιτάνα δεν θα είναι αιώνιο. Έρχεται μια μέρα που η οργή του Δία ημερεύει και η λύτρωσή του γίνεται απ το χέρι του  Ηρακλή.

Ο Τιτάνας Προμηθεύς δεν είναι μονάχα ο κλέφτης της ουράνιας φωτιάς αλλά είναι κι ο εκπρόσωπος της δραστήριας και προικισμένης με νόηση φιλόδοξης ανθρωπότητας, που ήθελε να αποκτήσει θεϊκές δυνάμεις και έτσι θέλει τον Προμηθέα να προσπαθεί να εξαπατήσει το Δία προκειμένου να εξασφαλίσει θεϊκό αγαθό στον άνθρωπο. Συνεπώς ο Προμηθέας συμβολίζει τον άνθρωπο που παλεύει με τη Φύση και που με την εξυπνάδα του και την ικανότητα του πετυχαίνει να της αποσπάσει μερικά απ’ τα μυστικά της και που έχει ως σκοπό του να την κυριαρχήσει και να αποκτήσει ακόμα και απαγορευμένα πράγματα να υψώσει τις επιθυμίες του πιο ψηλά και να οδηγήσει τις κατακτήσεις του πιο μακριά. Έτσι η παραδοσιακή τιμωρία του Προμηθέα εξηγιέται με την ιδέα της θεϊκής ζηλοτυπίας.

Το λάθος του είχε για συνέπεια (σύγχρονα με τη δημιουργία της Πανδώρας, της γυναίκας με τα ολέθρια θέλγητρα) τη δυσάρεστη και κοπιαστική μοίρα της ανθρωπότητας, καταδικασμένης να εξαγοράζει την επιβίωσή της με τον ιδρώτα της.

Απαλλαγμένος από τούτες τις ηθικές ιδέες και περιορισμένος στην απλή έκφραση, ο μύθος, που μας απασχολεί, μας δείχνει στο πρόσωπο του Προμηθέα ένα πνεύμα πυρός, στο οποίο οι θεοί επιβάλλουνε μια τιμωρία πρόσκαιρη, που το αλυσοδένουν και το λευτερώνουν. Με αυτούς τους γενικούς όρους, δεν μπορούμε ν’ αρνηθούμε πως προσφέρει μια ομοιότητα με το μύθο του Ηφαίστου, που και αυτός επίσης, προκαλεί το θεϊκό θυμό, που του επιβάλλεται μια ποινή και που δεν ανακαλείται στον Όλυμπο παρά ύστερα από έναν ορισμένο χρόνο. Οι δυο μύθοι πρέπει, κατά συνέπεια, να αναφέρονται στην ίδια τάξη φαινομένων.

Ο Προμηθέας κι ο Ήφαιστος, το έχουμε κιόλας δείξει, είναι όντα θεϊκά της ίδιας φύσεως.

Αν, κατά τον Αισχύλο, ο Ήφαιστος, με την ιδιότητα του σιδερά του Ολύμπου, αλυσοδένει τον Τιτάνα στο βράχο, παρά την επιθυμία του εκτελεί την ακαταμάχητη βούληση του κυριάρχου του Ολύμπου και δηλώνει πως του κοστίζει να είναι όργανο μιας βίας απέναντι σε έναν θεό «που είναι της γενεάς του». Στις μυθολογικές παραδόσεις, το ίδιο λειτούργημα απονέμε­ται, αδιάφορα, και στον Ήφαιστο και στον Προμηθέα: άλλοτε ο ένας, άλλοτε ο άλλος ανοίγει με το τσεκούρι του το κεφάλι του Δία για να εξέλθει η θεά Αθηνά. Η ανάμνηση της αρχικής τους ομοιότητας διατηρήθηκε πιστά στην αττική λατρεία, όπως το μαρτυράει ο κοινός βωμός που τους είχε αφιερωθεί και η ένωση των απεικονίσεων τους στην ίδια βάση, στην Ακαδημία . Ο Ήφαιστος ως ο θεός της ουράνιας φωτιάς, έχει στενή συγγένεια με τον Προμηθέα μπορούμε να μας κάνει να υποθέσουμε πως ο τελευταίος είχε την ίδια σημασία, πριν περιοριστεί ο ρόλος του στο ρόλο του ευεργέτη των ανθρώπων, που τους φέρνει τη θεϊκή φλόγα. Το δέσιμο του Τιτάνα με αλυσίδες και η απελευθέρωση του είναι επομένως μυθολογικές εκφράσεις, που μας φαίνεται ότι πρέπει να εξηγηθούνε με το θέαμα που παρουσιάζει τον ουρανό ως την προέλευση της φωτιάς. Όμως αυτές οι εκφράσεις εφαρμόζονταν και σε πολλά και διάφορα φαινόμενα όπως για παράδειγμα είτε με τον ήλιο δέσμιο τη νύχτα, του δεν ξαναβρίσκει τη λευτεριά του την αυγή, είτε με τον ήλιο που τον σκιάζει το σύννεφο, είτε ακόμα με τη φωτιά του κεραυνού, που ξεφεύγει από τα δεσμά της ουράνιας του φυλακής και έρχεται στην γη και μάλιστα αυτό το τελευταίο παράδειγμα μας φαίνεται ότι αποδίδει ικανοποιητικά όλες τις λεπτομέρειες του μύθου του Προμηθέα.

Για τους Έλληνες,  ο  Προμηθέας  δεν  είναι  εγκληματίας. Στις σχέσεις του με τη γη, είναι, αντίθετα, ένα πνεύμα φιλικό της ανθρωπότητας (φιλάνθρωπος), που την ανύ­ψωσε στον πολιτισμό, που την εμύησε στη γνώση όλων των τεχνών: Αντίληψη που σ’ αυτήν ο Αι­σχύλος έδωσε τις ωραίες αναπτύξεις που γνωρί­ζουμε. Με τη φωτιά, μια που υπήρξε το πρώτο όρ­γανο της κοινωνικής καλλιέργειας, θα μπορούσαμε να πούμε πως το ανθρώπινο γένος άρχισε να βγαί­νει απ’ τη βαρβαρότητα και τη χοντροκοπιά του την αρχική, να ξεχωρίζει απ’ τον κόσμο των ζώων, ώστε να ζει τη δικιά του ζωή. Φτάσαν επομένως οι άνθρωποι να προσδώσουνε σ’ αυτή την ανακάλυ­ψη τις αρχές της πολυμήχανης κι έξυπνης ανθρω­πότητας, θεωρώντας το πρόσωπο που υπήρξε ο αυτουργός αυτής της ανακάλυψης σαν τον τύπο του πρώτου ανθρώπου.

Ο Προμηθέας ως ο δημιουργός του ανθρώπου.

Κατά την παράδοση ο Προμηθέας είναι ο δημιουργός του ανθρώπου τον οποίο έπλασε από πηλό κατά συνέπεια ο Προμηθέας είναι κάτι περισσότερο απ’ το αρχέτυπο του ανθρώπου, είναι ο γεννήτορας του. Συγκεκριμένα όπως ο Ήφαιστο να πλάθει την πρώτη γυναίκα και να της δίνει ζωή, το ίδιο κι ο Προμηθέας ζυμώνει το μουσκεμένο άργι­λο και κάνει το κορμί του πρώτου άντρα.

Μετά τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, ο Δίας προστάξει τον Προμηθέα και την Αθηνά να δημιουργήσουν μια καινούργια ανθρώπινη γενιά από τη λάσπη που είχε κατακαθίσει στα νερά και, την εποχή του Παυσανία, δείχναν ακόμα στη Φωκίδα τον πηλό που μεταχειρίστηκε ο τιτάνας Προμηθεύς. Σε πολλά αρχαία ανάγλυφα βλέπουμε, πραγματικά, τον Προ­μηθέα να πλάθει το σώμα του ανθρώπου, είτε μονάχος είτε με τη βοήθεια της θεάς Αθηνάς.

Ο Αισχύλος αναφέρει ότι ο Προμηθέας γεννιέται από την Θέμιδα η οποία ως φαίνεται δεν είναι παρά μια άλλη μορφή της Γαίας . Ο Προμηθέας είναι λοιπόν το παιδί της Γης είναι ο αυτόχθονος άνθρωπος, που η παράδοση του παρουσιάζεται, με μερικές παραλλαγές, σ’ όλες τις περιοχές της Ελλάδας.

Σύμφωνα με την ίδια ιδέα, είναι ο πατέρας του Δευκαλίωνα, που, για τους Βοιωτούς, ήταν ο προπάτορας του ανθρώπινου γένους· ή ο σύζυγος της Πύρρας, που του δίνει για γιό τον Έλληνα, τον πατέρα των  Ελλήνων.

Ο Φορωνεύς, ένας άλλος Προμηθεύς.

Η ελληνική μυθολογία δίνει τον ίδιο ρόλο και σ’ ένα άλλο πρόσωπο θεϊκό, λιγότερο γνωστό από τον Προμηθέα, που ο θρύλος του προσφέρει μαζί με το θρύλο του Προμηθέα αξιοσημείωτες αναλογίες. Αυτό το πρόσωπο είναι ο Φορωνεύς, ήρωας ενός αρχαίου ποιήματος της «Φορωνίδος», που δυστυχώς χάθηκε. Ο θρύλος του είχε εντοπιστεί στην Αργολί­δα, όπου έκαιγε στο βωμό του μια αδιάκοπη φλό­γα, προορισμένη να θυμίζει, ότι ήταν ο εφευρέτης της φωτιάς . Ο Φορωνεύς φίλος και αυτός των ανθρώπων, όπως ο Προ­μηθέας, τους είχε καλέσει σε όλα τα ευεργετήματα της κοινωνικής ζωής συγκεντρώνοντας τους σε μια πόλη που είχε το όνομα του. Λέγαν ακόμα, ότι υπήρξεν ο πρώτος άνθρωπος ή ο πατέρας των θνη­τών .

Η γενεαλογία που του δίνει πατέρα τον ποταμόν Ίναχο θυμίζει εκείνην που κάνει να γεννιέται ο Τιτάνας από την Ωκεανίδα Κλυμένη. Αλλά ο Φορωνέας είχε μητέρα τη νύμφη Μελία, καταγωγή, με σημασία, που τον ξεχωρίζει απ’ τον Προμηθέα. Η Μελία, που το όνομα της αρκεί να το δείξει, είναι η προσωποποίηση του δέντρου με το ξύλο το λευκό, που οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν μελία, κατά τον Ησίοδο, οι άνθρωποι της εποχής του χαλ­κού, και που είναι στους Έλληνες, εκείνο το ου­ράνιο δέντρο το κοινό σ’ όλες τις χρήσεις. Αυτό το δέντρο είχε ένα κλαδί φλογισμέ­νο από κεραυνό. Ένα θεϊκό πουλί, που φώλιαζε στα κλαδιά του, έκλεβε τούτο το κλαδί και τόφερνε με το ράμφος του στη γη.