Μαντάλα...

Το μάνταλα ως ανοιχτή δομή
Ν. Λυγερός

Αν και πανάρχαιο σύμβολο, το μάνταλα έχει και σύγχρονες ιδιότητες όπως το παρατήρησε ακόμα και ο Jung. Αυτό εξηγείται μέσω της διαχρονικότητάς του, αλλά και της συμβολικής του απλότητας. Ο κύκλος ως νοητικό σχήμα του απείρου είναι ένα από τα επιτεύγματα του ανθρώπου. Αποτελεί την απόλυτη συμπίεση μιας άπειρης πληροφορίας που ενσωματώνεται μέσα στην κυκλικότητα της δομής του. Το μάνταλα ως γενικευμένος κύκλος προσφέρει ένα πλαίσιο όπου μπορεί ν' αναπτυχθεί η σκέψη του ατόμου. Η ύπαρξή του καθορίζει τα όρια αλλά επιτρέπει και την ελευθερία, ή καθορίζει την ελευθερία και επιτρέπει τα όρια. Με αυτόν τον τρόπο, λειτουργεί και ως ανοιχτή δομή σύμφωνα με την κλασική πια ορολογία του Eco.
Το μάνταλα είναι ένα μείγμα καθορισμένης δομής και ελευθερίας χρωμάτων. Με αυτή την έννοια συσχετίζεται και με το άρθρο μας περί της γραμμής του Picasso. Ακόμα και αν η δομή είναι δοσμένη, η συνδυαστική των χρωμάτων επιτρέπει την προσωπική έκφραση του καθενός δίχως να υπάρχει το κλασικό πρόβλημα της μίμησης. Από την άλλη, παρά την ύπαρξη της ελευθερίας των χρωμάτων, η δομή παραμένει σταθερή και αποτελεί στην ουσία τη μοναδική κοινή τομή όλων των επιλογών. Ο αρχικός δημιουργός βρίσκεται μέσα σε κάθε χρωμάτισμα του μάνταλα ακριβώς επειδή δεν έχει χρώμα. Επιτρέπει, λοιπόν, με έναν καταλυτικό τρόπο την έκφραση του καθενός πάνω στο μοτίβο του δίχως να καθοδηγεί την επιλογή χρωμάτων τουλάχιστον με έναν άμεσο τρόπο. Σημειώνουμε αυτή την παρατήρηση, διότι δεν ξεχνούμε πόσο σημαντική μπορεί να είναι μια ιδιαίτερη και ιδιόμορφη γεωμετρία για την μετέπειτα επιλογή χρωμάτων.
Συνεπώς, το μάνταλα καθορίζει αρμονικά και λειτουργικά τα σύνορα μεταξύ του εσωτέρου είναι και του έξω κόσμου. Έτσι αντιπροσωπεύει κάθε άτομο μέσα στο σύνολο μέσω της γενικότητάς του. Σύμπλεγμα κέντρου και συνόρων, το μάνταλα είναι το αποτέλεσμα της δημιουργίας του ανθρώπου και του ανθρώπου της δημιουργίας. Αποτελεί την πρωταρχική υπέρλεπτη δομή που διαχωρίζει το κενό με τον κόσμο. Με αυτή την έννοια, το μάνταλα δρα και αντιδρά ως μέντορας του ανθρώπου που αναζητά την ουσία του όντος σε σχέση με τον κόσμο. Η μοναδικότητα της δομής του καθορίζει και την πολλαπλότητα του χρώματός του και έτσι η ανακάλυψή του από τον άνθρωπο δημιουργεί και μια αποκάλυψη της σκέψης του.
Συνεπώς, θεωρούμε ότι αυτός ο μικρόκοσμος μπορεί να λειτουργήσει πολύ δημιουργικά στη γνωστική ανάπτυξη και εξέλιξη του μικρού παιδιού, το οποίο είναι εν δυνάμει ο επόμενος άνθρωπος. Το μάνταλα είναι μέσω του νοητικού σχήματος της ανοιχτής του δομής ένα εγκλωβισμένο μέλλον μέσα στο παρελθόν και γι' αυτόν το λόγο μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά των ανθρώπων.

ΠΡΟΣ ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΜΑΣ
Το Μάνταλα είναι μια πολυσήμαντη έννοια με εκπληκτική ευρύτητα. Ίσως γνωρίζεις τη σημασία του Μάνταλα μέσα από τους ανατολικούς πολιτισμούς και τις θρησκείες. Όμως το Μάνταλα υπάρχει και στον δυτικό πολιτισμό.
Η λέξη Μάνταλα (στα σανσκριτικά) σημαίνει κύκλος με το κέντρο του. Ο κύκλος αποτελεί βασικό στοιχείο της δομής του σύμπαντος, τον συναντάμε σε άπειρες εκφάνσεις του εξωτερικού και εσωτερικού μας κόσμου. Μέσα στη φύση ανακαλύπτουμε επίσης άπειρες εκφράσεις του. Ο ίδιος ο άνθρωπος τον φέρει μέσα του.
Στην Ανατολή, από πολύ παλιά, το Μάνταλα χρησιμοποιείται ως βοηθητικό μέσο για το διαλογισμό.
Με την ενασχόλησή μας με τα Μάνταλα, σύμφωνα με τον Καρλ Γιουνγκ, συμμετέχουμε συνειδητά ή ασυνείδητα στη θεϊκή τάξη και στην αρμονία που εμπεριέχεται σε αυτά. Μπορούμε να οδηγηθούμε στην ανακάλυψη του πρωταρχικού κέντρου μέσα μας, που θα μας χαρίσει έναν νέο ορίζοντα για τη ζωή και το Θείο.

Η λέξη μάνταλα, από μόνη της, προέρχεται από τη ρίζα manda, που σημαίνει ουσία, στην οποία προστέθηκε η κατάληξη la, που σημαίνει εμπεριέχον. Σαν εικόνα, μια μάνταλα μπορεί να συμβολίζει τόσο το νου όσο και το σώμα του Μπούντντχα. Στον εσωτερικό Βουδισμό, η αρχή της μάνταλα είναι η παρουσία Μπούντντχα μέσα σε αυτή, αλλά οι εικόνες των θεοτήτων δεν είναι σημαντικές. Μπορούν να εμφανίζονται είτε ως τροχός, είτε ως δέντρο, κόσμημα ή σε οποιαδήποτε συμβολική έκφανση.

Η πηγή της μάνταλα είναι το κέντρο της, μία τελεία. Είναι ένα σύμβολο εντελώς ελεύθερο από διαστάσεις. Σημαίνει τον σπόρο, το σπέρμα, την σταγόνα, το περίοπτο αρχικό σημείο. Είναι το συγκεντρωτικό κέντρο στο οποίο συμπίπτουν οι εξωτερικές ενέργειες και στην κίνηση της σύμπτυξης αυτών των δυνάμεων, οι ενέργειες του αφιερωμένου ξεδιπλώνονται, αλλά και συγκεντρώνονται. Αναπαριστά δηλαδή, τα εξωτερικά και εσωτερικά διαστήματα. Ο σκοπός του είναι να εξουδετερώσει το διαχωρισμό του αντικειμένου-υποκειμένου. Στη συνέχεια, η μάνταλα αφιερώνεται σε μια θεότητα.

Στη δημιουργία της, μια γραμμή υλοποιείται εξωτερικά του σημείου. Άλλες γραμμές σχεδιάζονται, μέχρι να διασταυρωθούν σχηματίζοντας τριγωνικές γεωμετρικές πατέρνες. Ο κύκλος που έχει σχηματιστεί συμβολίζει τη δυναμική συνειδητότητα του σχεδίου. Ο εξωτερικός κύκλος συμβολίζει το φυσικό όριο του κόσμου στις τέσσερις διαστάσεις, που αντιπροσωπεύονται από τις τέσσερις πύλες - και η ημικεντρική ή κεντρική περιοχή είναι η κατοικία της θεότητας. Το κέντρο λοιπόν, σχηματοποιείται ως η ουσία και η περιφέρεια σαν κατανόηση, αφού σαν ολοκληρωμένη εικόνα, η μάνταλα σημαίνει "κατανοώντας την ουσία".

Πριν ο μοναχός ξεκινήσει να εργάζεται στην κατασκευή μιας μάνταλα, πρέπει να περάσει μια μακρά περίοδο τεχνικής - καλλιτεχνικής εκπαίδευσης και απομνημόνευσης, μαθαίνοντας πως να ζωγραφίζει όλα τα είδη συμβόλων και μελετώντας σχετικές φιλοσοφικές έννοιες. Στο μοναστήρι Ναμγκγιάλ (το μοναστήρι του Δαλάι Λάμα) για παράδειγμα, η περίοδος εκπαίδευσης είναι τρία χρόνια.

Στα πρώιμα στάδια της ζωγραφικής, οι μοναχοί κάθονται στο εξωτερικό μέρος της αζωγράφιστης ακόμη βάσης της μάνταλα κοιτώντας προς το κέντρο.

Για μεγαλύτερα μεγέθη μάνταλα, όταν το σχέδιο είναι ακόμη μισοτελειωμένο, οι μοναχοί στέκονται στο πάτωμα σκύβοντας προς τα εμπρός, για να απλώσουν τα χρώματα.

Παραδοσιακά, η μάνταλα χωρίζεται σε τέσσερα τεταρτημόρια και ο κάθε μοναχός κάθεται μπροστά από το καθένα. Στο σημείο που οι μοναχοί στέκονται για ν' απλώσουν τα χρώματα, ένας επιβλέπων στέκεται δίπλα στον καθένα από τους τέσσερις.

Οι μοναχοί απομνημονεύουν κάθε λεπτομέρεια της μάνταλα σαν μέρος του μοναστηριακού εκπαιδευτικού προγράμματος. Είναι σημαντικό να σημειωθεί, ότι η μάνταλα βασίζεται επακριβώς στα ιερά κείμενα. Στο τέλος κάθε εργασιακής ενότητας, οι μοναχοί αφιερώνουν κάθε καλλιτεχνική ή πνευματική αξία που συσσωρεύεται από αυτή την δραστηριότητα, για το όφελος των άλλων. Αυτή η πράξη κυριαρχεί σ' όλες τις τελετουργικές τέχνες.

Υπάρχει ένας καλός λόγος για τον υπερβολικό βαθμό φροντίδας και προσοχής που οι μοναχοί επιδεικνύουν στη δουλειά τους: στην πραγματικότητα, μεταφέρουν τις διδασκαλίες του Μπούντντχα. Εφόσον η μάνταλα συμπεριλαμβάνει οδηγίες του Μπούντντχα για την επίτευξη της φώτισης, η αγνότητα του κινήτρου και η τελειότητα της δουλειάς τους επιτρέπει στους θεατές το μέγιστο όφελος.

Κάθε λεπτομέρεια στο καθένα από τα τέσσερα μέρη της μάνταλα αντικρίζει το κέντρο, δηλαδή αντικρίζει την κατοικούσα θεότητα της μάνταλα. Τόσο από την πλευρά των μοναχών, όσο και από την πλευρά των θεατών που στέκονται γύρω από τη μάνταλα, οι λεπτομέρειες στο τεταρτημόριο που βρίσκεται κοντινότερα στον θεατή φαίνονται ανάποδα, ενώ στο πιο απομακρυσμένο τεταρτημόριο φαίνονται κανονικά

Γενικά, κάθε μοναχός παραμένει στο τεταρτημόριό του, ενώ ζωγραφίζει το κυκλικό παλάτι. Όταν ζωγραφίζουν τους συγκεντρωτικούς κύκλους, εργάζονται ανά δυάδες κινούμενοι γύρω από τη μάνταλα. Περιμένουν, μέχρι να ολοκληρωθεί μια ολόκληρη κυκλική φάση (ή στρώση), πριν μετακινηθούν μαζί προς τα έξω. Αυτό γίνεται, για να μη διαταραχτεί η ισορροπία και για να μην αναπτυχθεί κάποιο τεταρτημόριο της μάνταλα γρηγορότερα από κάποιο άλλο.

Η προετοιμασία της μάνταλα είναι μια καλλιτεχνική προσπάθεια, αλλά ταυτόχρονα, είναι μια πράξη λατρείας. Σ΄ αυτή τη μορφή λατρείας, οι ιδέες και η μορφή που δημιουργούνται, είναι οι βαθύτατες διαισθήσεις που έχουν κρυσταλλοποιηθεί και εκφράζονται σαν πνευματική τέχνη. Το σχέδιο, στ' οποίο επάνω γίνεται ο διαλογισμός, είναι μια ακολουθία από συμπαντικές εμπειρίες, η ουσία των οποίων προηγείται της ύπαρξής του, πράγμα που σημαίνει ότι η ιδέα προηγείται της μορφής.

Στην πιο συχνή μορφή της, η μάνταλα εμφανίζεται σαν ιστορίες, που αποτελούνται από ομόκεντρους κύκλους. Κάθε μάνταλα έχει τη δική της θεότητα, η οποία κατοικεί στο τετράγωνο οικοδόμημα που βρίσκεται στο κέντρο τους. Το τέλειο τετράγωνο σχήμα του υποδηλώνει ότι το απεριόριστο σύμπαν της σοφίας δε διαταράσσεται. Αυτό το τετράγωνο οικοδόμημα έχει τέσσερις περίτεχνες πύλες. Αυτές οι τέσσερις πόρτες συμβολίζουν την ένωση των τεσσάρων απεριόριστων σκέψεων, δηλαδή ευγενική αγάπη, συμπόνια, συμπάθεια, γαλήνη. Κάθε μια από αυτές τις εξόδους είναι στολισμένη με καμπάνες, γιρλάντες και άλλα διακοσμητικά στοιχεία. Αυτό το τετράγωνο σχήμα προσδιορίζει την αρχιτεκτονική της μάνταλα ως ένα παλάτι ή ναό τεσσάρων πλευρών. Ένα παλάτι, επειδή είναι η κατοικία της παρούσας θεότητας στη μάνταλα, ένας ναός, επειδή περιλαμβάνει την ουσία του Μπούντντχα.

Οι ιστορίες των κύκλων που περιτριγυρίζουν το κεντρικό παλάτι, ακολουθούν μια έντονη συμβολική δομή. Αρχίζοντας κάποιος από τους εξωτερικούς κύκλους, μπορεί συχνά να βρει έναν κύκλο φωτιάς, ο οποίος συνήθως απεικονίζεται σαν ένας στυλιζαρισμένος τροχός εν κινήσει. Αυτό συμβολίζει την πρόοδο της μεταμόρφωσης, την οποία τα συνηθισμένα ανθρώπινα όντα πρέπει να ξεπεράσουν, πριν εισέλθουν στην ενδότερη ιερή περιοχή που ακολουθεί. Αυτό συνοδεύεται από έναν κύκλο κεραυνού ή διαμαντένιων σκήπτρων, υποδηλώνοντας έτσι, την αφθαρσία και τη διαμαντένια λάμψη των πνευματικών διαστάσεων της μάνταλα.

Στον επόμενο ομόκεντρο κύκλο, ιδιαίτερα στις μάνταλα που περιέχουν τρομακτικές θεότητες, μπορεί κάποιος να βρει οκτώ αποτεφρωμένα εδάφη τοποθετημένα σε μια φαρδιά λωρίδα. Αυτά αναπαριστούν τα οκτώ αμαρτήματα της ανθρώπινης συνείδησης, τα οποία δένουν τον άνθρωπο στο φαινομενικό κόσμο και στον κύκλο της γέννησης και επαναγέννησης.

Ο αμέσως επόμενος και τελευταίος κύκλος είναι ο κύκλος όπου και κατοικεί η θεότητα, με την οποία και ταυτίζεται η μάνταλα. Είναι η δύναμη αυτής της θεότητας που εκπόρευσε τη δημιουργία αυτής της μάνταλα.

Ο χρωματικός συμβολισμός της μάνταλα -

ΛΕΥΚΟ : Η πλάνη της άγνοιας μετατρέπεται σε σοφία της πραγματικότητας.
ΚΙΤΡΙΝΟ: Η πλάνη της περηφάνιας μετατρέπεται σε σοφία ομοιομορφίας.
ΚΟΚΚΙΝΟ: Η πλάνη της προσκόλλησης μετατρέπεται σε σοφία της απάρνησης.
ΠΡΑΣΙΝΟ: Η πλάνη της ζήλιας μετατρέπεται σε σοφία της εκπλήρωσης.
ΜΠΛΕ: Η πλάνη του θυμού μετατρέπεται στην καθρεφτίζουσα σοφία.

Nitin Kumar